Page 13 - İslam Tarihi 3. Ünite

3. Ünite
3. Ünite
yönelik başlatılan Emevi uygulamasına karşı
çıktığı için idam edilmesini dine aykırı bul-
muş, bu hususta idareyi uyarmıştır. Gerek- HÜLASA
tiğinde fiilî oluşumlarda da yer alan ulema,
iktidarın ötekilere karşı uyguladığı baskıcı
politikalarına karşı çıkan İbnü’l-Eş’as’ın ger- Şam merkezli Emevi Devleti, tarihsel arka
çekleştirdiği isyana bizzat iştirak etmiştir. planını kabile mücadelelerinin oluşturduğu
Ehl-i beyt mensupları ve yönetim arasında bir temel üzerine oturmuştur. Emevilerin si-
zaman zaman yaşanan iktidar mücadele- yasi rakip gördükleri Hz. Ali ve taraftarlarına
uyguladıkları baskı politikalarının sebebi de
sinde de ehl-i beyt tarafında yer almıştır. Bu siyasi otoriteyi ve gücü ele geçirme mücade-
sebeple Zeyd b. Ali tarafından Kûfe’de ger- lesidir. Mevcut iktidarlarını kaybetmemek adı-
çekleştirilen isyana başta Ebu Hanife olmak na Emeviler, Haşimilerin temsilcisi konumun-
üzere birçok âlim destek vermiştir. 28 daki Hz. Ali ve evladına psikolojik baskının
Emevilere karşı mücadele edenler sadece yanı sıra şiddet ve zulme varan uygulamalar
Hz. Ali taraftarları değildi. Sıffîn Savaşı’nda gerçekleştirmişlerdir. Bu durum karşı tarafta
yaşanan tahkim hadisesinden sonra orta- -aşırı uçların da etkisiyle- farklı şekil ve gö-
ya çıkan Hâricîler de yönetimi meşgul eden rüntülere bürünen söylem ve tavırları ortaya
gruplardan birisi olmuştur. Emevi idaresini çıkarmıştır. Böylece tarafların mücadelesi
uğraştıran bir diğer husus ise kabilecilik an- şeklinde başlayan iktidar çatışmaları Emevi-
layışına (asabiyet) bağlı uygulamalardır. Öyle lerin yıkılışına kadar devam etmiştir.
ki asabiyet düşüncesi idarenin değişmesinde
belirleyici bir rol üstlenecek kadar etkili bir (M. Bahaüddin Varol, “Emevilerin Hz. Ali ve
konuma gelmiştir. Arap üstünlüğüne dayalı Taraftarlarına Hakaret Politikası Üzerine”,
mevali politikaları sebebiyle de Emeviler, mu- İSTEM, S 8, s. 87.)
halif kesim tarafından eleştirilmiştir.
5.1. Mevali
Hukuki bir terim olan ve azat edilmiş köle
manasına gelen mevla sözcüğünün çoğulu
olan mevali kelimesi genel anlamda İslam’ın ilk dönemlerinden başlayarak Arap olmayan Müslüman-
ları tanımlamak için kullanılmıştır. Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi’nde mevali, Arap olan
Müslümanlarla aynı haklara sahip olmuş, farklılıklarını hissettirecek uygulamalarla karşılaşmamışlardır.
Muaviye’nin iktidara gelmesiyle başlayan Emevi Devleti’nin mevaliye bakışı ise farklı olmuştur. Nitekim
fethedilen yeni bölgelerde İslam’ı kabul eden gayri Arap unsurlar, Arap olan Müslümanların faydalan-
dığı birçok imkândan yararlanamamıştır. Öyle ki orduda görev alan mevali, süvari olarak değil ancak
piyade olarak bulunabilme hakkına sahipti. Üstelik onlar feyden pay alamıyor, ganimetlerden de cüzi
oranda yararlanabiliyorlardı. Bu sebeple mevali bilhassa ırk ayrımı yapılmayan ilmî ve fikrî alanda etkili
olmuş; Mekke, Yemen, Mısır, Suriye, Cezire ve Horasan gibi merkezlerde bu grup içinden meşhur âlim-
ler yetişmiştir. 29
İlk İslam fetihlerinin ardından Müslüman olan, çoğunluğunu doğuda İranlılar ve Türklerin, Kuzey
Afrika ve Endülüs’te Berberîlerin, Mısır’da Kıptilerin oluşturduğu mevaliye Emeviler Dönemi’nde ikin-
ci sınıf tebaa muamelesi yapılması Araplarla bu grup arasındaki kırılmayı zamanla derinleştirmiştir.
Emevilerin, Müslümanlar arasında ayrım yapan birtakım uygulamaları zamanla mevalinin Emevilere
karşı tavrının sertleşmesine sebep olmuştur. Nitekim Abdülmelik b. Mervan Dönemi’nden itibaren
artan ihtida hareketlerine bağlı olarak cizye ve haraç gelirlerinin azaldığını gören Irak Valisi Haccac,
İslam’ı kabul edenlerden alınmaması gereken cizye vergisini mevaliden almaya devam etmişti.
Üstelik tarımı güçlendirmek adına mevalinin şehirlere girişini yasaklamış, şehirlerde meskûn olan-
ları da köy ve kasabalara göç etmeye zorlamıştı. Mevaliye karşı uygulanan bu ayrımcı politikalar
28 bk. Mustafa Özkan, “Emevî İktidarının Siyasi İcraatları Karşısında Ulemânın Tavrı”, İSTEM, S 11, s. 94-107.
29 Osman Aydınlı, “Mezheplerin Oluşum Sürecinde Mevalinin Rolü”, GÜÇİFD, C 2, S 3, s. 1-7.

59